Het is een bekend verhaal, maar het blijft tegenwoordig haast onvoorstelbaar. De Holocaust – voor ons de kern van waarom we de Tweede Wereldoorlog als zo gruwelijk herinneren – is pas sinds midden jaren zeventig onderdeel geworden van de publieke en historisch-wetenschappelijke verwerking (Aufarbeitung, Bewältigung) van de oorlog. Daarvóór ging de aandacht meer uit naar de oorzaken van de oorlog, naar het militaire verloop ervan en naar vragen rond verzet en collaboratie. De Amerikaanse tv-serie Holocaust bracht als eerste de ervaringen van de joden voor een groot publiek voor het voetlicht. De miniserie – met onder andere Meryl Streep en James Woods – werd in 1978 uitgezonden in de Verenigde Staten en kwam begin 1979 ook op de West-Duitse televisie. Volgens Der Spiegel werd de serie door meer dan 20 miljoen mensen bekeken: “Die US-Fernsehserie über die Verfolgung und Ermordung der Juden wurde zum Thema der Nation.”
Het is niet zo dat de jodenvervolging niet eerder onderwerp van studie was. Jacques Pressers Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse jodendom, 1940-1945 stamt uit 1965, om een Nederlands voorbeeld te geven (online op dbnl.org). Egodocumenten over concentratiekamp-ervaringen waren toen al veelvuldig verschenen, Is dit een mens? van Primo Levi oorspronkelijk bijvoorbeeld al in 1947. Maar de genocide op de joden kreeg pas de ‘status’ van afschuwelijk dieptepunt van menselijke beschaving toen er een woord voor was. Toen Holocaust en Shoah het Duits-bureaucratische begrip Endlösung vervingen. Toen Auschwitz niet enkel meer de aanduiding van een kamp betekend, maar pars pro toto voor de complete industriële en infrastructurele keten kwam te staan waarmee de massamoord werd uitgevoerd.
Dit is nogmaals een bekend verhaal. Maar nieuwe digitale methoden van tekstanalyse kunnen deze ontwikkeling wel op een innovatieve manier aanschouwelijk maken. De Ngram Viewer van Google bijvoorbeeld destilleert de opkomst van het Holocaust-begrip uit de bulk aan gedigitaliseerde teksten die onder Google Books te vinden is. Zoeken op de term ‘Holocaust’ in Engelstalige boeken levert volgende grafiek op (klik voor het origineel op de site van Ngram Viewer):
Daaruit blijkt dat het woord al eerder dan in 1978 in zwang was. De Engelstalige Wikipedia zegt dat de term vanaf de jaren zestig in de wetenschappelijke literatuur specifiek voor de joodse genocide werd gebruikt. Dat lijkt deze grafiek ook te suggereren. Opvallend is dat het gebruik vanaf 1975 sterk begint te stijgen, dus vóór de uitzending van de miniserie drie jaar later. Hetzelfde zie je nog sterker in Duitsland. In het Duits kwam de term vóór 1975 überhaupt nagenoeg niet voor:
Zo’n tien jaar later doet ook het Hebreeuwse equivalent Shoah van Holocaust zijn intrede in het wetenschappelijke en populaire taalgebruik. Wederom lag hieraan een film ten grondslag, Shoah van Claude Lanzmann, wat mij betreft de indrukwekkendste documentaire ooit gemaakt. De Ngrams voor Engels en daaronder Duits:
Het begrip Shoah speelde in de literatuur vóór 1980 in vergelijking met daarna geen enkele rol. Dat geldt niet voor de alternatieve schrijfwijze Shoa die ook wel wordt opgegeven als vertaling van het Hebreeuwse woord שואה, dat buiten deze specifieke betekenis voor ‘catastrofe’ staat. Shoa blijkt juist in de negentiende eeuw in de Engelstalige literatuur veel te zijn voorgekomen – veel vaker dan in de tweede helft van de twintigste eeuw:
(Voor de duidelijkheid: de schaal in de linkerbalk van de Ngrams is bij Shoah en Shoa in dezelfde orde van grootte: 0,00001 %. Die van Holocaust is tien keer zo hoog: 0,0001 %.)
Kun je nu zeggen dat de begrippen Holocaust en Shoah het gebruik van andere aanduidingen voor de genocide verdrongen? Dat is met behulp van Ngrams moeilijk hard te maken. De literatuur over de oorlog heeft sinds de jaren zeventig een enorme vlucht genomen, daarbinnen dus ook het gebruik van alle termen die naar de oorlog verwijzen. Kijk maar naar Auschwitz (in het Engels):
Je kunt bijvoorbeeld wel zien dat ‘Endlösung’ ook in het Engels een bekende term was:
Een vreemde grafiek. Dat zal ermee te maken hebben dat de significantie zo laag is. Maar waarom het gebruik na 1990 zoveel minder is dan daarvoor kan ik niet verklaren. Wie het weet mag het zeggen. Hieronder het gebruik van ‘Endlösung’ in het Duits (sinds 1900):
Ngrams illustreert hoe de aandacht voor de Tweede Wereldoorlog in het algemeen ‘pas’ sinds de jaren zeventig omhoog schiet. Dat laat bijvoorbeeld de grafiek van ‘Eichmann’ in Duitstalige teksten zien:
De piek in de grafiek is natuurlijk naar aanleiding van het proces tegen en terechtstelling van Eichmann in Jerusalem in 1961/62, die op grote publieke belangstelling konden rekenen. Daarna zakt de aandacht even snel weer weg als hij opkwam, totdat Eichmann vanaf midden jaren zeventig in snel toenemende frequentie opduikt in de literatuur. Eenzelfde grafiek vertoont bijvoorbeeld de aanwezigheid van Anne Frank in de Duitstalige literatuur, al haalt de vroege aandacht voor haar gepubliceerde dagboeken het niet bij de belangstelling voor Eichmann (zoals ook aan de signifcantie in de linkerbalk valt af te lezen):
Tot slot: Googles Ngram Viewer is ook erg geschikt om woordgebruik tegen elkaar af te zetten. Daarmee wordt ook duidelijk hoe de relatieve frequentie van verschillende woorden zich tot elkaar verhouden. In onderhavig voorbeeld zul je, zoals ik al betoogde, geen elkaar snijdende lijnen tegen komen van elkaar vervangende woorden. Alle bovengenoemde woorden in één zoekvraag levert deze grafiek op:
Hoe zit het eigenlijk met het woordgebruik in Pressers Ondergang? Daarover in een ander artikel meer.
Pim Huijnen 