‘Eindelijk onderdeel van de hoge cultuur’ kopte de Tageszeitung naar aanleiding van de uitreiking van de Siegfried-Unseld-Preis aan Art Spiegelman, afgelopen zondag. De Amerikaanse cartoonist moest inderdaad lang vechten om erkenning, zeker na zijn poging de Holocaust in Maus in stripvorm te verbeelden. Tegenwoordig wordt hij bejubeld. Museum Ludwig in Keulen eert hem met een retrospectief.
Mag dat wel, een strip over de Holocaust? Met Duitsers als katten en de joden als muizen? Het gedoe rond de Duitse vertaling van het in 1986 in de Verenigde Staten verschenen Maus spreekt boekdelen. Duitsland had aanvankelijk grote moeite met het werk dat Spiegelman zo beroemd maakte. (In zijn in 2011 verschenen MetaMaus legt Spiegelman zijn keuze voor muizen uit; zie ook dit filmpje op Youtube.)
De Duitse vertaling verscheen uiteindelijk in 1989. Maar ook toen weer leidde de stripvorm en de vraag hoe serieus je die kon nemen tot “verwarring en verontwaardiging” in de feuilletons, zoals historica Christine Gundermann schrijft op het wetenschappelijke online geschiedenisforum HSK.
Een uitzondering vormde Die Zeit. Het opinieblad prees de autobiografische strip, waarin Spiegelman de ervaringen van zijn Pools-joodse vader tijdens en na de oorlog verwerkt, bij zijn verschijning in 1989 uitvoerig. Het blad noemde de strip in een grondige analyse juist de “vermoedelijk enige mogelijke vorm” van verbeelding van de Holocaust:
Vermutlich geht es nur noch so. Die Einwände und Bedenken gegen die Form der Darstellung zeugen von der allgemeinen Unsicherheit im Umgang mit der Geschichte und von der Vergeblichkeit der Bemühungen, Wissen über das Dritte Reich in einer Art zu verbreiten, die keine Mißverständnisse zuläßt. Da gibt es Tausende von Büchern, Broschüren, Artikeln, Sendungen und Filmen, die sich mit dem Regime und den Verbrechen der Nazis beschäftigen, die durchweg gut gemeint und manchmal auch gut gemacht sind. Aber ihre aufklärerische Kraft scheint begrenzt zu sein, denn die schlichte Tatsache, daß es sich um eine Bande von Kriminellen handelte, muß immer wieder aufs neue festgestellt und belegt werden. Diese Art der historischen Aufarbeitung fängt jedesmal beim Nullpunkt an, und sie reicht selten darüber hinaus.
En even verder:
[D]ie genaue Beschreibung der Fakten reicht in keinem Falle aus, um die Wirklichkeit zu erfassen. Der ganz reale Wahnsinn der Nazis verlangt nach einer anderen Form der Darstellung, die dokumentarisch und fiktiv zugleich sein muß, so wie der Alltag in einem KZ ebenso wirklich und unvorstellbar zugleich war.
Die beeldtaal heeft Spiegelman gevonden:
Die Art der Darstellung, die Spiegelman gewählt hat, ist bei aller Verfremdung authentischer und überzeugender als die meisten Versuche, die Leiden der Verfolgten und die Alpträume der Überlebenden „sachlich” darzustellen.
Daarover zijn tegenwoordig de meeste Duitsers het wel eens (hier een bibliografisch essay over de internationale Maus-receptie). Dagblad Der Tagesspiegel noemt Maus nu “een comicroman die het literaire potentieel van het medium ten volle heeft benut en richtinggevend werd.” De Süddeutsche schrijft dat het intussen wel duidelijk is, “dat Maus niet alleen een buitengewoon stripwerk is, maar ook een van de belangrijkste kunstzinnige studies van de Holocaust überhaupt.”
De uitreiking van de tweejaarlijkse Siegfried-Unseld-Preis aan Spiegelman bevestigt zijn status in Duitsland, evenals de tentoonstelling van zijn werk in het chique Museum Ludwig in Keulen. Dat laatste is trouwens niet alleen een blijk van waardering van Spiegelmans kunstenaarschap, maar zou je omgekeerd ook kunnen zien als Spiegelmans erkenning van Duitsland.
De 64-jarige tekenaar weigert zijn werk bijvoorbeeld tentoon te stellen in Oostenrijk, omdat hij vindt dat dat land te weinig doet om in het reine te komen met zijn aandeel in de Tweede Wereldoorlog en de jodenvervolging. Ook in Israel weigert hij te exposeren, omdat de genocide op de joden daar in zijn ogen politiek geïnstrumentaliseerd wordt.
Juist met Duitsland onderhoudt hij een veel betere relatie. Zijn vader weigerde na 1945 nog voet op Duitse bodem te zetten, vertelt Spiegelman tegen de Frankfurter Allgemeine. Maar zelf reisde hij er in de jaren tachtig al rond om research te doen voor zijn beroemde graphic novel. De tekenaar zegt zich erg verbonden te voelen met Duitsers van zijn generatie, bijvoorbeeld waar het de “obsessie met het verleden” betreft.
Dat klinkt allemaal vrij serieus, maar in Duitsland toont Spiegelman zich verder vooral van zijn schelmachtige kant. “Ik wil ook Adolf Hitler bedanken”, zei hij zondag bijvoorbeeld in zijn dankwoord bij de uitreiking van de met 50 duizend euro gedoteerde Unseld-Preis, “want zonder hem was Maus niet mogelijk geweest.”
(Dit artikel verscheen in gewijzigde vorm eerder op Duitslandweb.)
Pim Huijnen 