De zwarte man is… zwart

Journalist Chris Buur van de Volkskrant schreef een artikel over de Frans film Intouchables, waarin hij overtuigend betoogt waarom het Amerikaanse debat over zwarte stereotypen verder is gevorderd dan het Europese. Zijn argumentatie is sterk, omdat hij zich in het merendeel van het artikel verplaatst in de lezer (en kijker) die niks kan met beschuldigingen van racisme en karikaturisering. Die Intouchables gewoon een ontroerende en grappige film vond met toevallig een arme zwarte hulp van een rijke blanke man. Zulke mensen zijn moeilijk te overtuigen van de stereotype lading waarmee gekleurde mensen en andere minderheden in het Westen doorgaans worden afgebeeld. Maar Buur doet zijn best door de zwart-witte clichés in de film in een breder kader te plaatsen:

De zwartemannenclichés kwamen daarnaast niet alleen uit ten treure in eerdere films, boeken en series voor, ze zijn op sommige gebieden nog heerlijk alive and kicking. Zeker in media-uitingen die niet door enig moreel (of moralistisch, zo je wil) beleid worden gestuurd. Neem de reclame. In de door marktwensen en makersfantasiëen gestuurde tv-commercials komen, check het zelf, zwarte mannen maar in een paar categorieën voor: seksueel losbandig (de DubbelFrissreclame van een aantal jaar her), als opleukmateriaal of bewijs van de diversiteit van een groepje vrienden of collega’s (Amstel), als erotische fantasie (John Williams voor Mona, niet lang geleden, of de geestige Old Spice-reclame), geassocieerd met extreem relaxed gedrag (Malibu, het Arubaans verkeersbureau); of met het een of ander tropisch product als, ehm, ja echt hoor, chocola (Mona’s John Williams weer).

Alleen Jörgen Raymann neemt een redelijk neutrale positie in als ‘gewone’ bekende Nederlander in de Robijnreclame. Maar verder geldt nog steeds dat een reclamepersonage waar iedereen zich mee moet kunnen identificeren bij het nemen van een verzekering of het rijden in een begerenswaardige auto, nóóit zwart is. Omdat je bij een blanke man denkt: man. En bij een zwarte man: zwart.

Dat betekent dat een blanke man zelden of nooit een reeks stereotyperingen met zich mee hoeft te torsen, omdat hij in de ogen van anderen arm of rijk of middelbaar kan zijn, arts, accountant, vakkenvuller, artistiek, social climber, ober, werkloos, ondernemer. Hij geniet het recht op vanzelfsprekendheid. Donkere mensen (en in verschillende maten van hevigheid vrouwen, homo’s, Turken, what have you) zijn altijd onvanzelfsprekend, de uitzondering, en worden daardoor steevast geassocieerd met hun stereotyperingen. Dat kan natuurlijk hartstikke leuk zijn bij dansen en seks. Maar […] toch: het kan ook heel vaak licht belemmerend werken. Laten we zeggen: voor het dagelijks perspectief van mensen die minder het recht op vanzelfsprekendheid genieten en die meer het stereotype associatieveld van, ehm, hun soort met zich meedragen zijn die stereotyperingen op zijn minst irritant en vermoeiend; bij hoe je in sommige winkels wordt bekeken bijvoorbeeld, of bij sollicitaties.

Deze argumentatie vindt zijn geschiedwetenschappelijke evenbeeld in het postkolonialisme, de sterk aan Foucault schatplichtige stroming waarin historici uit met name vroegere koloniën zich (eindelijk) de koloniale geschiedenis trachten toe te eigenen en uit de dominante klauwen van het Westen probeerden te bevrijden. Edward Said, dus. Belangrijk aspect van het postkolonialisme is de deconstructie van begrippen van het koloniale regime. De ontmaskering van woorden die neutraal klinken, maar de inheemse bevolking zijn opgelegd door de koloniale bezetter om die afhankelijkheidsrelatie in stand te houden. Oriëntalisme zelf, bijvoorbeeld. Een gebied dat in de ogen van het Westen bestaat, maar voor de bewoners zelf in geen enkel opzicht de eenheid vormt die het begrip suggereert. Je zet er een uiterst gemêleerde groep mensen in één klap mee weg. In die actie zit ook het superioriteitsgevoel besloten.

Het postkolonialisme is niet nieuw. Je zou ergens mogen verwachten dat de stroming zichzelf inmiddels irrelevant heeft gemaakt. Maar artikelen als die van Buur tonen aan hoe moeilijk de in bepaalde woorden gevangen hiërarchie valt uit te bannen en tegelijk hoe subtiel en moeilijk te vangen die ongelijkheid is. Is ‘neger’ per definitie neerbuigend? Sommigen zullen dat hartgrondig ontkennen. Anderen met verve bevestigen. Hetzelfde geldt voor ‘allochtoon’. Het werd ooit ingevoerd als neutraal-bureaucratisch begrip, waarmee bevolkingsgroepen volgens een heldere, objectieve definitie werden geëtiketteerd. Maar de bijklank die het woord (inmiddels) heeft, zal weinig mensen ontgaan. De Morgen in elk geval niet. De Amerikanen hebben de oude, koloniale aanduidingen voor minderheden wel succesvol weten te vervangen in het dagelijkse spraakgebruik door geografische verwijzingen naar de afkomst: Afrikaans-Amerikaans etc. Dichter bij neutraal kom je waarschijnlijk niet. Vandaar Buurs conclusie.

Het zijn overigens niet alleen niet-westerse minderheden die in het kielzog van het poststructuralisme een nieuw zelfbewustzijn hebben ontwikkeld. Het geldt ook voor vrouwen. Genderstudies hebben dezelfde wortels als het postkolonialisme en stammen uit dezelfde tijd. Desondanks moeten ook vrouwen nog altijd vechten tegen mannelijke stereotypen. Dat maakte historica Willemijn Ruberg bijvoorbeeld niet lang geleden duidelijk in (opnieuw) de Volkskrant.

Aardig is dat Buur in zijn artikel reclame noemt als domein waarin clichés in stand worden gehouden. Ook in de wetenschappelijke literatuur wordt daarnaar geregeld verwezen. Een sterk voorbeeld is Jeffrey Auerbachs ‘Art, Advertising, and the Legacy of Empire’, waarin hij alle koloniale vooroordelen blootlegt in een hedendaagse rumreclame. Maar ook daarvoor geldt (helaas) weer: je moet er wel ontvankelijk voor zijn.