Comics vormen net als andere vormen van populaire cultuur zo’n mooi object van historisch onderzoek. Ze weerspiegelen de hoop en de angsten van culturen, geven inzicht in historische mentaliteiten en zijn bovenal altijd zo prachtig tijdgebonden. Comics geven kortom veel prijs over de sociaal-culturele en politieke context waarbinnen ze verschijnen. Het is niet voor niets dat veel superhelden-verhalen verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog of de Koude Oorlog. Juist van superhelden-comics valt daarom veel te leren over de wetenschappelijke preoccupaties van de tijd waarin ze verschijnen. Peter Parker die in de jaren zestig veranderde in Spiderman vanwege een beet door een radioactief bestraalde spin. Bruce Banner muteerde in hetzelfde decennium tot de Hulk na een ongelukje met de gamma-kernbom die hij zelf ontwikkelde. Ze passen prachtig in de Koude Oorlog-angst voor kernrampen. De X-Men stammen ook uit de jaren zestig, maar hebben – voor zover mijn kennis reikt – niets met kernwapens van doen. Wel veel met racisme, discriminatie en uitsluiting (en een aantal expliciete verwijzingen naar de Holocaust). De mutaties van de, eh, mutants komen volgens mij gewoon voort uit genetische variaties.
De X-Men zijn vroege representanten, maar vooral de laatste decennia krijgt genetica een steeds centralere plek in de verhalen rond (super-)helden. Het viel me bijvoorbeeld op bij de meest recente Spiderman-film, The Amazing Spider-Man (2012). De radioactieve spin heeft plaats gemaakt voor een genetisch bewerkte soortgenoot. De wetenschappers in deze film dromen van genetische kruisbestuiving tussen mensen en dieren ten behoeve van allerlei nieuwe krachten. In minder extreme vorm wordt er volop gewerkt – en vooral gediscussieerd – over genetische technieken ter bestrijding van ziektes en kwalen en ter verrijking van het menselijke lichaam, doorgaans onder de uitdrukking ‘human enhancement‘. Het debat hierover overstijgt de genetische technieken ter mensverbetering, want handelt ook over bijvoorbeeld medicinale middelen die het lichaam op enige vorm versterken. Het spectrum van human enhancement rijkt van prenatale diagnostiek tot doping en medicinale voeding. In het middelpunt van de discussie staan meestal de ethische haken en ogen die aan al deze technieken zitten: ‘moeten we dit willen’? Je zou kunnen zeggen dat Spider-Man een groteske bijdrage aan dit debat is. De film schetst tenslotte een vrij catastrofaal scenario van de uitwassen van deze kennis en technieken. Zo bont als in Spider-Man maken wetenschappers (of bedrijven) het in werkelijkheid niet, maar goed, daarvoor heb je tenslotte Hollywood: om onze mooiste dromen en ergste nachtmerries te verbeelden.
Spider-Man is niet de enige recente film die flirt met de techniek van genetische verrijking van het menselijke lichaam. De laatste in de Bourne-serie, The Bourne Legacy (2012), doet het bijvoorbeeld ook. En dystopische science-fictionfilm Looper (2012) gaat zijdelings over X-Men-achtige eigenschappen waar sommige mensen als gevolg van genetische mutatie de beschikking over hebben gekregen.
Dit jaar verschijnt de zoveelste remake van Superman, Man of Steel. Zou hij zijn krachten tegenwoordig ook aan genetische modificatie te danken hebben? Ik denk het niet, Superman komt van een andere planeet en heeft geen genetische polonaise aan zijn lijf nodig. Al is kryptoniet, de stof die hem zijn krachten afneemt, wel weer radioactief. Toch bestaat er een, toegegeven wat vergezochte, link tussen Superman en genetica. Ik vroeg me af of er een verbinding te leggen viel tussen de opkomst van de genetische wetenschap en de geboorte van Superman (in de jaren 1930). De genetica kwam als wetenschap tot wasdom in de decennia voor de oorlog en vindt volgens het gebruikelijke verhaal zijn oorsprong met de herontdekking van Mendels wetten in 1900. Wie ‘Superman’ intikt op Google’s Ngram Viewer, ziet dat ook deze term precies vanaf dat jaar in gebruik komt:
Dit verbaast me, aangezien de strip, zoals gezegd, uit de jaren dertig stamt. Voor de hand ligt dat de term de Engelse vertaling is van Nietzsches Übermensch uit de in 1896 verschenen Engelse vertaling van zijn Also sprach Zarathustra (1885). Maar daarin wordt de term vertaald met ‘Beyond-Man’, volgens deze Wiki althans. George Bernhard Shaw bracht in 1903 een theaterstuk uit getiteld Man and Superman, maar ook dat verklaart het gebruik van de term Superman niet volledig. Als je de Ngrams naast elkaar legt, valt op dat ‘Superman’ alleen nog een stuk vaker voorkomt dan ‘Man and Superman’:
Misschien dat de wensdroom van een supermens toch te maken heeft met de opkomst van de genetica?
Pim Huijnen 